Kraj šumovitih padina Oplenca, prostire se grad koji na stranicama srpske istorije opravdano nosi simboliku slobode. Znamenja koja tome svedoče teško je i pobrojati, a neka od njih pamte samo istorijske arhive. Od utvrđenog Karađorđevog grada do Oplenačke berbe u međuvremenu se proteglo bezmalo dva stoleća. Uz burne epizode koje su se za to vreme smenjivale, rađala se, nestajala, a zatim ponovo nastajala Topola, grad neizbrisivih tragova nasleđa jednog naroda.
Prvi žitelji netaknutog raja u srcu Šumadije
Karađorđev konak, kuća kralja Petra I, crkva Svetog Đorđa i crkva Presvete Bogorodice... Za grad smešten u srce Šumadije, ova četiri istorijska toponima predstavljaju nezaobilaznu asocijaciju na njegovo ime. Gradeći slavu na pobedama Prvog srpskog ustanka, Topola je pripovedala o nezajažljivoj volji za oslobođenjem od vladavine Otomanske imperije.
Ako bi se konsultovale i starije povesne arhive, otkrilo bi se da je današnjim ulicama hodalo mnogo više naroda. I pre nego što su se organizovali u „narode“, ljudi su se ovde nastanjivali još od neolitskog doba. Paleolitski čovek živeo je u pećinama brda Risovača – nazvanog po zverci risu – a oko nebrojenih izvora pitke vode stvorena su prva naselja.
Tome je kumovala i priroda toploskog kraja: plodna zemlja bila je uslov sigurnog opstanka, a o raznolikosti živog sveta svedoče i neki od okolnih toponima: po jelenima je ime dobio Jelenac, a po lipama i brezama – Lipovac i Brezovac. Kasnije su, pored anonimnih plemena, Topolom prolazili Kelti, Rimljani i Grci, a slovenski narodi pristigli su oko 6. veka nove ere.
Na raskršću sukoba vekovnih neprijatelja
Topolski kraj se u okviru srpske države nalazi i tokom vladavine dinastije Nemanjić. Srbi u ove predele počinju masovnije da pristižu nakon kosovskog boja, i to su bile decenije naseljavanja, raseljavanja i ratnih sukoba. Nadiranjem Turaka, Šumadija postaje prenaseljena srpskim stanovništvom, te još tada ovaj kraj postaje svedok otpora neprijateljskoj represiji.
Putopisci i istorijski spisi pripovedaju i da je u 15. veku rezidenciju u ovom području imao despot Đurađ Branković. Međutim, prvi naziv koji je imao veze sa današnjim pominje se početkom 18. veka. Za vreme austrijske okupacije severne Srbije (1717—1739), na ovom mestu je postojalo naselje pod imenom Dopala. Prema popisu srpskih nahija, Dopala je pripadala kragujevačkom distriktu.
Foto: Flickr / Marko Atanasov
Karađorđev grad na obali Kamenice
S početka 18. veka, današnji grad Topola prvobitno je bio selo pod nazivom Kamenica. Nalazilo se u dolini istoimene rečice, te je po njoj dobilo ime. Pominje se i da je kraj jednog druma ka Beogradu raslo drvo topole – pod njim bi kiridžije hvatale predah, a ubrzo je mesto njihovih sastanaka i dogovora prozvano kod topole.
Po tome je ubrzo i selo dobilo novo ime. Kao varošica se, pak, prvi put pominje oko 1781. godine, kada ju je na desnoj obali reke osnovao Karađorđe Petrović. Osim Kamenice, Oplenca i njegovih listopadno-četinarskih šuma, Topolu je okružila i dolina reke Jasenice.
Već 1804. godine, s početkom Prvog srpskog ustanka, Karađorđevo naselje uništeno je pod naletom Turaka. Kučuk-Alija je tada spalio i Voždovu kuću, ali Karađorđe već 1805. na istom mestu podiže utvrđeni grad.
Ovo je sada bila Karađorđeva prestonica: do 1813. godine, Vožd ju je zaštitio visokim zidinama sa kulama i stražarima. U njoj je sagradio svoju rezidenciju, školu i konake, mada je najviše pažnje uložio u zidanje crkve Presvete Bogorodice.
Ujedno je to bila i zadužbina osnivača dinastije, a Vožd je kraj nje sagradio porodičnu grobnicu. Tri zvona koja su u crkvu dopremljena iz beogradske topolivnice bila su prva koja su se začula u slobodnoj Srbiji.
Usponi i padovi prestonice srpskog Vožda
Karađorđe je izgradnju završio leta 1813. godine. U međuvremenu je i njegova prestonica dobijala na političkom značaju – na pregovore je primala inostrane poslanike, a kao centar državnog života, u njoj se okupljao narod iz oslobođenih i neoslobođenih krajeva Srbije. Uz Karađorđevu varošicu, uporedo se razvijalo i selo Topola. Tih godina je imalo i poseban značaj: pre svega, kao prestonica ustaničke Srbije u kojoj je boravio Vožd. Međutim, nekoliko meseci pošto je završena gradnja Voždove crkve, Turci ponovo upadaju u grad.
Oktobra 1813. godine zadužbina je spaljena, a sa njom je u ruševinama ostao i celo utvrđenje. Topola će ponovo oživeti tek 3 decenije kasnije, nakon što se Karađorđev sin Aleksandar našao na vlasti kao srpski knez.
Zatekavši se u nekadašnjoj prestonici svog oca, knez je sredinom 19. veka obnovio Voždovu zadužbinu. Tada je i Topola ponovo oživela: stanovništvo se počelo vraćati u varošicu, a s obe strane puta koji je iz Beograda vodio ka Kragujevcu nastala je čaršija sa lepim kućama. Međutim, prilike se ponovo menjaju nakon što na vlast dolazi dinastija Obrenović. Topola je prešla u državno vlasništvo, da bi 1868. godine, nakon pogibije kneza Mihaila, namesništvo dalo Karađorđev grad na javnu licitaciju.
Zbog toga su negodovali žitelji Topole i okolnih sela. Sami su skupili novac, dovoljan da se njime otkupi tek Karađorđeva crkva. Voždova zadužbina postala je crkvena opština, ali je ostatak grada, zaboravljen i prepušten nemaru, nastavio da propada.
Ono što je od njega ostalo, dokrajčeno je 1877. godine kada je izbila Topolska buna. U Topoli su utočište nalazili pobunjeni bataljoni, a naslućivalo se u to vreme i da bi srpski presto mogao pripasti Petru Karađorđeviću. Da bi sprečio povratak suparničke dinastije, Milan Obrenović nalaže da se u Topolu pošalju četiri pešadijske čete, konjanički eskadron i topovska baterija. Svega par dana kasnije, vojska je ugušila pobunu i zauzela varošicu. Po naređenju vojnog pukovnika, ostaci Karađorđevog grada sravnjeni su sa zemljom.
Foto: BrankaVV
Nasleđe kralja Petra I Karađorđevića
Nakon što je 3 decenije čekao na srpsku krunu, 1903. godine na vlast dolazi kralj Petar I Karađorđević. Uzastopna obnavljanja i rušenja varošice obeležila su čitav prethodni vek, a sada se, za svega godinu dana, odvojila od sela i postala samostalna opština.
Kao što je 100 godina ranije to učinio vožd Karađorđe, kralj Petar I je na ovom mestu podigao svoju zadužbinu. Izgradnja crkve Svetog Đorđa započeta je 1910. godine – temelji su udareni na vrhu brda Oplenac, a na njima je u naredne dve decenije nastalo monumentalno zdanje od belog mermera. Do 1930., podignute su i kraljeva rezidencija – Petrova kuća, kao i vile kralja Aleksandra i kraljice Marije i Zadužbinski dom.
Grad na izvoru srpske istorije
Svi zapleti i raspleti koji su je vekovima obeležavali, upisali su Topolu na mapu najznačajnijih gradova srpske prošlosti. Srpski etnolog i novinar Miodrag Nedeljković – inače poreklom iz opštine Topola – zapisao je jednom prilikom kako „naći se u Topoli znači biti na samom izvoru srpske istorije“. Pored crkve na vrhu Oplenca, među znamenitostima su na njemu ostali Karađorđev konak, Voždova zadužbina, stara kasarna, kraljevske vile, rezidencija kralja Petra I i nadaleko čuveni kraljevski vinogradi. Uz prirodu koja je od nje načinila svojevrsnu šumadijsku oazu, Topola je danas i nezaobilazna stanica na putu upoznavanja srpske istorije.
*Naslovna fotografija: Vanilica
VILA BOROVA I AGENCIJA MIROS
