Veze Srbije i Grčke provlače se stotinama godina, čak i milenijumima unazad, još do vremena Jasona i njegovih neustrašivih moreplovaca koji su plovili Dunavom sve do Beograda.
Ipak, ova priča nas vodi u period posle Drugog svetskog rata, kada je tokom tri godine u pitomom vojvođanskom selu postojala nesvakidašnja grčka republika.
Grčki polis usred Vojvodine
U osvit četrdesetih godina 20. veka Bulkes ili Buljkes, smešten 30 kilometara od Novog Sada i u neposrednoj blizini Bačkog Petrovca, bio je jedno od većih vojvođanskih sela u kojima su uglavnom bile naseljenje podunavske Švabe. Oni su, pak, u okrviru velike akcije naseljavanja puste Bačke na ovo područje dospeli u 18. veku.
Mirni život prekinuo je Drugi svetski rat, a u posleratnom periodu stanovništvo je počelo da se iseljava. U njihove kuće je odlukom vrhovnog komandanta Josipa Broza Tita naseljeno nekoliko stotina izbeglica iz Grčke. Oni su bežeći pred građanskim sukobima u rodnoj zemlji svoje utočište našli u Jugoslaviji.
Ipak, kao gotovo sva zbivanja u istoriji, ni ova priča nije sasvim jednostavna. Naime, samo naseljavanje je imalo i političku crtu, pošto su izbeglice bili pripadnici Narodnooslobodilačke vojske Grčke, poznate pod akronimom ELAS. ELAS je tokom Drugog svetskog rata bio najbrojnija, levičarski orijentisana organizacija koja je pružala otpor silama Osovine i mariontetskom režimu u Grčkoj. Pred kraj rata 1944. godine, s namerom da pridobiju i političku vlast u oslobođenoj Grčkoj, ELAS se upušta u borbu protiv drugih ogranizacija pokreta otpora koji su imale različite političke svetonazore, kao i pomagače sa strane. Ova borba za prevlast vremenom će prerasti u krvavi Grčki građanski rat koji je trajao od 1946. do 1949. godine. Tokom jednog od perioda primirja, ELAS je razoružana, te je zbog neslaganja sa ovom odlukom nekoliko hiljada najradikalnijih pripadnika napustilo zemlju.
Jedna od zemalja u kojoj su pronašli utočište bila je prijateljski nastrojena Jugoslavija. Grci su 1945. godine prvobitno smešteni u Kumanovo, odakle su trasportovani u napušteni Buljkes.
Grafika: Mapme
Svrha kampa Bulges prekrivena velom tajne
Čitav ovaj poduhvat od početka je bio prekriven velom tajne. Iz malobrojnih sačuvanih dokumenata, koje je prikupio Milan Ristović i objavio u svojoj knjizi “Eksperiment Bulkes”, saznajemo da je prvobitni transport početkom juna 1945. godine obuhvatao 2072 osobe, uglavnom istaknute članove ELAS-a sa porodicama.
Sam broj stanovnika je, takođe, nepoznat i kretao se od 3000 do 6000 ljudi, podeljenih u grupe od po 100 osoba. Čitava zajednica bila je zasnovana na strogim komunističkim principima. Svi koji su mogli da rade imali su obavezu da se prihvate svakodnevnih poslova i privređuju u korist zajednice. Ovo je značilo i da je posle uspešne žetve 1946. godine, vlada Jugoslavije mogla da povuče pomoć u hrani i preda upravljanje selom u ruke Grka.
Samim selom upravljao je odbor, na čijem je čelu u početku bio aktivista Mihalis Paktasidis. Pored svakodnevnog posla, organizovane su razne kulturne i društvene delatnosti. U to vreme Buljkas dobija svoju biblioteku i knjižaru, bolnicu, pa čak i pozorište sa bioskopom. Osniva se i štamparija koja se bavi izdavanjem časopisa, propagandih materijala, knjiga i udžbenika za decu. Zahvaljujući tome što je među izbeglicama bio i određeni broj visokoobrazovanih građana, osniva se i osnovna škola u kojoj su časovi bili na grčkom jeziku.
Cilj je bio dokazati da je komunistički način života realno održiv na duže staze.
Sumrak “komunističkog raja”
Ipak, slika “komunističkog raja” ubrzo je počela da se urušava. Od samog početka među doseljenicima su se javile podele i sukobi kako na političkoj, tako i na etničkoj osnovi. Posebno je bio izraženo neslaganje između Grka i nekolicine Makedonaca. Usledili su i sukobi između starih i novih doseljenika, koji su optuživali Odbor da novajlije raspoređuje na najteže poljoprivredne poslove. Nenaviknuti na nove životne uslove i klimu, naseljenici nisu uspevali da ostvare “samodovoljnost” zajednice, koja se i dalje oslanjala na pomoć u hrani i gorivu od strane jugoslovenskih vlasti.
Ono što je, takođe, skrivano bila je i navodna vojna uloga kampa. Naime, među izbeglicama se nalazio i određeni broj pripadnika Grčke vojske, koji su navodno obučavali izbeglice za gerilsku borbu u građanskom ratu koji je buktao u Grčkoj. Ovu ulogu kampa su istovremeno čvrsto podržavali i pobijali kako Grci u Buljkesu, prestavnici ELAS-a u domovini, jugoslovenske vlasti, ali i UN u čijem je izveštaju izneta jaka sumnja u miroljubivost sela. Zbog ovoga jugoslovenske vlasti zabranjuju svaki kontakt između stanovnika Buljkesa i okolnih sela, kao i transport gerilaca i vrbovanje izbeglica za učešće u borbi.
Ipak, kraj ovog socijalnog eksperimenta označilo je političko previranje između komunističkih sila posle odluke o izbacivanju Jugoslavije iz Informbiroa. Uslediće sukobi i međusobno optuživanje za saradnju sa političkim protivnicima i izdaju između predstavnike Jugoslavije i Grčke vlade, Grka u domovini i Buljkesu, i samih stanovnika Buljkesa. Ključnu ulogu u ovim događajima odigrao je Aleksandar Ranković koji već sredinom 1948. godine obaveštava Tita o kritičnoj situaciji, upozoravajući da je selo potonulo u bezvlašće i palo u ruke “lopova i neprijatelja naše zemlje.”
Konačna odluka donesena je godinu dana kasnije, jula 1949. godine, kada je naloženo raspuštanje kampa usled izveštaja koji su citirali brojne zloupotrebe, drastična kršenja prava, teške uslove života i gotovo diktatorsko ponašanje vladajućeg odbora. Odlučujuća je bila i šteta koja je nastala prema Jugoslaviji zbog finansijskih zloupotreba pomoći.
Avgusta 1949. godine prva grupa Grka napušta zemlju i odlazi put Čehoslovačke, da bi do septrembra iste godine u selu ostalo tek nekoliko stotina ljudi, čija je sudbina nepoznata.
Maglić, mesto koje ima sve
U prethodnih 70 godina nekadašnja grčka republika u srcu Vojvodine pretrpela je velike promene. Ime sela je promenjeno krajem 1949. godine u Maglić, odlukom novih naseljenika koji su poreklom bili iz ratom razrušene Bosne i Hercegovine, Like i jugoistočnog Banata.
Iako danas ne postoji nijedan spomen na nakadašnju grčku komunu, duh samoorganizovanja i samopomoći je ostao. Zbog toga stanovnici ovog etnički šarenolikog mesta sa ponosom ističu da je “Maglić mesto koje ima sve”.
*Naslovna fotografija: Wikipedia / Rastrojo
VILA BOROVA I AGENCIJA MIROS
