Zakoračite li na obronke planine Povlen, na samo tridesetak kilometara od Valjeva, imaćete utisak da ste zalutali u pravu Zemlju čuda. Ovaj najviši masiv valjevskih planina, pored neosporne prirodne lepote i bogatog životinjskog i biljnog sveta, izvorište je nekih od najintrigantnijih narodnih mitova.
Na Povlenu se nalaze misteriozne verige, čudotvorne kugle i vodenica najpoznatijeg srpskog vampira – Save Savanovića.
Najveći masiv valjevskih planina
Nauka kaže da su valjevske planine i njen najveći masiv Povlen, nastale još u vreme kada je Panonsko more prekrivalo severni deo naše zemlje. Postepenim povlačenjem mora, nekadašnje hridi postale su planinski venac koji se sastoji od tri vrha: Mali Povlen (1347 m), Srednji Povlen (1301 m), i po imenu najviši, a po visini najniži – Veliki Povlen (1217 m).
Na Povlenu je i izvorište nekoliko reka: Sušice, Gradca, Rogačice, Skrapeža i Trešnjice, čiji je kanjon, pored Uvca, jedini azil u kome se nalazi sigurno stanište beloglavog supa.
U prirodne lepote ovog kraja ubraja se i pritoka reke Skrapež, Taorska vrela koja se nalaze pored sela Donji Taor, četrdesetak kilometara od Valjeva. Ovo pravo čudo prirode predstavlja najveću akumulaciju bigre ili sedre (vrsta šupljikaste sedimentne stene), koja se u kaskadama i slapovima spušta od izvorišta u vrelskoj pećini do 400m udaljenog ušća u reku Skrapež. Ovaj vrela poznata su i po tome što se nekada na njima nalazilo čak 12 vodenica, od kojih je samo nekoliko sačuvano i jedna, Pepića vodenica, i dalje u funkciji.
Padine Povlena pošumljene su gustom listopadnom šumom, od čega su najzastupljeniji bukva, leska, grab i javor, ali su zbog dubokih i uskih kanjona reka, padine planine prilično nepristupačne. Tek sedamdesetih godina XX veka probijen je makadamski put čime su stvoreni uslovi za razvoj privrede i turizma.
Foto: Wikipedia / Vladimir Pecikoza
Od Kamenog doba do Jerininog grada
Iako nepristupačan, Povlen je bio stanište ljudi još od Kamenog doba. Ostaci iz ovog i kasnijih perioda otkriveni su duž puta koji je još od praistorije spajao dolinu reke Kolubare i užički kraj. Takođe, krajem 2019. godine u blizini Taorskih vrela otkriveni su i ostaci crkve iz doba rane Vizantije za koju se smatra da je bila deo rudarskog kompleksa koji se nekada nalazio na tom području.
Zakoračimo li par vekova kroz istoriju, naići ćemo i na utvrđenje u narodu poznato kao Jerinin grad pored sela Brangovića, u kome se nalaze ostaci crkve slične onoj u Taoru. Takođe, gotovo isto naselje nekada se nalazilo i u blizini sela Ćelija. Ko je bio graditelj ovih utvrđenja, danas je samo jedna od misterija sa ovih padina.
Polven je bio značajan i u turska vremena, ali pod sasvim drugim imenom. Naime, u 17. veku je venac koji čine planine Povlen, Suvobor i Maljen bio poznat pod imenom Karadag ili Crna gora. Ovaj naziv će se zadržati sve do kraja 18. veka, mada i se i danas područje oko Kosjerića naziva tim imenom.
Povlenske kugle – s neba pa u potok
Pored svega onoga što znamo, Povlen je poznat i po onome šta ne znamo. Najpoznatije misterije su takozvane „Povlenske kugle“ rasute po livadama i šumama ove planine
Priča o čudotvornim kuglama počinje pre više od četiri decenije kada se pred lokalnog domaćina Milinka Milivojevića iz Gornjeg Taora, dok je krčio šumu na svom imanju, dokotrljala velika kamena kugla i zaustavila nasred potok, gde i dalje stoji. Pričao je Milinko da su dolazili naučnici i znatiželjnici sa svih strana, koji su kopali, bušili, ispitivali kugle iz kojih su pri svakom zamahu macole vrcale varnice… i odlazili zamišljeni i bez jasnog odgovora.
Kasnije su slične, gotovo savršene kugle uočene i na drugim mestima, što je samo probudilo znatiželju i počelo da privlači zvane i nezvane goste. Tako su nastala razna predanja o ovom čudu prirode – od toga da su ih doneli vanzemaljci, da su đulad džinovskih ratnika koji su ih ispaljivali iz svojih topova u nekom prastarom ratu, da leče sve bolesti ili da će vam ako ih dodirnete i zamislite želju istu želju i ispuniti.
Bilo kako bilo, nauka je odlučna u stavu da, na veliku žalost ljubitelja misterija, kugle i nisu neka misterija. Prema mišljenju stručnjaka, nastale su kao posledica vulkanske aktivnosti u ona vremena Panonskog mora i u literaturu si poznate kao „peščana lopta“ i mogu da se nađu na još nekoliko mesta u Srbiji i regionu.
Foto: YT screenshot / Televizija LAV plus
Kada je Noje pohodio Povlen
Talasi Panonskog mora „krivac“ su i za još jednu misteriju sa Povlena. Naime, nekako u isto vreme kada je nastala priča o mističnim kuglama, pojavila se priča o neobičnim kamenim verigama, odnosno vezovima za brodove, koje su drvoseče pronalazili na nepristupačnim delovima planine. Pričali su i nagađali starosedeoci da su to sigurno vezovi za koje je Noje nekada davno vezao svoju barku, a koji su uprkos vremenu, ostali i do današnjih dana.
Ipak, nauka se još jednom umešala i donekle razjasnila misteriju. Naime, iako ne postoje jasni dokazi da ovi kameni vezovi i zaista postoje, smatra se da su priče o velikom moru koje je nekada zapljuskivalo planinu nastale pošto su meštani i turisti pronalazili fosile školjki, riba, crva iz davnih vremena. Tako je mic po mic, od usta do usta, rođena priča o velikim brodovima koji su se ovde zaustavljali.
Vodenica najpoznatijeg srpskog vampira
Za sam kraj ove šetnje kroz pravu Zemlju čuda, ostaje crtica o Savi Savanoviću, najpoznatijem srpskom vampiru. Naime, u selu Zarožju na zapadnim obroncima Povlena nalazila se vodenica u kojoj Sava Savanović dočekivao zlosrećne mlinare i pio im krv kako bi zadovoljio svoju neutaživu želju.
Kasnije je ovu priču poslušao i prilagodio čuveni srpski pisac Milovan Glišić u priči „Posle devedeset godina“, a zlosrećni Sava je bio inspiracija iz za horor film „Leptirica“ i jedan od likova u knjizi „Strah i njegov sluga“, Mirjane Novaković.
Zanimljivo je, pak, da lokacija njegove vodenice nije misterija. Ova vodenica meštanima je poznata kao Jagodića vodenica, a posle decenija propadanja i sporova, napokon je uređena, renovirana i puštena u pogon 2019. godine.
*Naslovna fotografija: Wikipedia / Maja Stošić
VILA BOROVA I AGENCIJA MIROS
