Sazidan u XIII veku kao zadužbina kralja Stefana Prvovenčanog, manastir Žiča tokom svih vekova svog postojanja kao da je pratio sudbinu našeg naroda. Manastir koji nosi titulu “majke svih crkava”, bio je mesto na kome je posađeno seme srpskog pravoslavlja i mesto gde je krunisano sedam kraljeva. Zbog važnog strateškog položaja, poneo je i nesrećnu titulu svetinje koja je najviše puta rušena, ali i obnavljana da svojom lepotom i mirom oplemenjuje Dolinu jorgovana.
Zadužbina Stefana Prvovenčanog
Legenda kaže da je došavši na vlast, tada još veliki župan Stefan Nemanjić, odlučio da sazida zadužbinu po ugledu na Studenicu, zadužbinu svog oca Stefana Nemanje. Prvobitna namera bila je da se crkva sazida podno neosvojivog grada Maglića na planini Stolovi, ali sudbina je drugačije htela. Naime, sve što bi bilo sazidano, preko noći bi bilo srušeno. Zato Stefan pozva brata Savu, koji je sa monasima tri dana i tri noći postio, bdeo i molio se kako bi od boga dobio znak gde crkvu graditi. I zaista, trećeg dana se iz neba spustio snop zlatne svetlosti, tanak poput žice, koji je pokazao mesto na kome je sazidan manastir. Od tog vremena su mesto i manastir poneli ime Žiča.
Istorija, pak, daje nešto jasniji odgovor na pitanje o nastanku manastira Žiča. Izgradnja je počela 1206. ili 1207. godine, dok su konačni radovi na slikopisanju crkve završeni tek 1221. godine. Centralna manastirska crkva građena je u raškom stilu i posvećena je Vaznesenju Hristovom. Zbog svog jedinstvenog graditeljskog stila postala je prototip za izgradnju drugih zadužbina koje su tokom srednjeg veka gradili vladari i velikaši. Zbog ovoga se Žiča ponekad naziva i “majkom svih crkava”. Prema zapisima donekle može da se rekonstruiše izgled prvobitne crkve koja je imala 12 kupola koji su predstavljale 12 apostola i velika centralna, u slavu Isus Hrista. Manastir je bio opasan visokim i dobro utvrđenim zidom sa kulama, kako je tada bio običaj.
Duhovni centar srednjovekovne srpske države
Istorija i predanje se slažu da je izgradnju Crkve Svetog spasa i manastira Žiča, podstakao Sveti Sava u cilju duhovnog preporoda zemlje posle dugog perioda sukoba i razdora koji su bili posledica borbe za vlast između Stefana i njihovog trećeg brata, Vukana. Posle smrti Stefana Nemanje, došlo je do izmirenja braće i stvaranje jedinstvene države, koja je upotpunjena i dobijanjem statusa kraljevine, te zasnivanje autokefalne srpske arhiepiskopije.
Za potvrdu kraljevske titule i krunisanje po pravoslavnim običajima, Stefan Nemanjić odabrao je upravo Žiču, gde mu je kraljevski venac položio 1219. godine novoproglašeni Srpski arhiepiskop Sava. Predanje kaže da je tom prilikom Stefan Prvovenčani naredio da se svi budući srpski kraljevi krunišu u ovom manastiru, što je i urađeno. Predanje dalje kaže da su za potrebe svakog krunisanja otvarana nova vrata na crkvi, koja bi potom bila zazidana. Kroz vekove i rušenja, sačuvano je sedam ovih otvora, te se smatra da u ovoj crkvi krunisano sedam kraljeva. Iako ne postoje jasni istorijski izvori da li je zaista sedam kraljeva krunisano u Žiči, a neki smatraju da su u pitanju prozori koji su iz raznih razloga probijani i zaziđivani, u narodnom predanju manastir je i dalje poznato kao “Sedmovrata Žiča”.
Posle krunisanja Stefana Nemanjića, Žiča postaje i važan duhovni centar proglašenjem manastira za sedište autokefalne srpske arhiepiskopije. Sveti Sava je u manastiru boravio i tokom gradnje i nadgledao radove, te se smatra da je dosta uticao na konačni izgred građevina. U manastirskom kompleksu imao je i svoju kulu u kojoj je živeo, dok je upravu nad manastirom predao arhimandritu Arseniju.
Sve do poslednje decenije XIII veka, Žiča će ostati sedište arhiepiskopije, kada se pred najezdom Tatara arhiepiskopija seli u Sopoćane. Ovo će biti samo prvi u dugom nizu razaranja i obnova koje će svetinja u narednim vekovima da pretrpi.
Godine stradanja i godine obnove
Upad Tatara na teritoriju Srbije krajem XIII, ostaviće značajne posledice i na manastir Žiča, koji je opljačkan i značajno uništen. Uslediće obnova početkom XIV veka za vreme kralja Milutina, a Žiča pored Sopoćana ponovo postaje centar duhovnog života. Period pod Turcima označiće niz rušenja i delimične obnove manastira, koji je oslobođenje dočekao u ruiniranom stanju koje nije uspelo da uništi njegovu lepotu. U jednom zapisu s kraja XIX veka, dr. Vladimir Nikolić zadivljeno opisuje Žiču:
“U istinu, niti se lepši predeo niti lepši položaj daje zamisliti nego ovaj. Kažu za Francuze, da su god. 1812. jako iznenađeni bili, kada sa jednog visa u jednom ugledaše prvi put Moskvu. Položaj njen tako je svakog iznenadio da se Francuzi ne mogaše dosta nagledati i načuditi. Gotovo tako i nama bijaše. Ne mogosmo čisto verovati, da smo mi kod ove Žiče, koja je toliko slavna bila, i onoliko ipak stradala. Kada kažeš Žiča, onda si dirnuo najlepši deo naše srednjovekovne istorije, ali si ujedno setio ceo narod naš, na velike njegove patnje i nevolje.”
Žiča je stradala i tokom Prvog srpskog ustanka, Prvog svetskog rata i Drugog svetskog rata, i ponovo obnavljana. Oštećena je i u zemljotresu 1987. godine, posle čega započeta restauracija kojom je dobila današnji izgled.
Ipak, tokom svih vekova Žiča je bila i ostala više od duhovnog sedišta. O tome svedoči i crtica iz XIV veka o tome kako su Srbi koji su iz nepoznatih razloga preseljeni u Epir, u novoj domovini u znak sećanja osnovali manastir Žiča na jednoj sličnoj visoravni obrasloj šumom. Kao i ova u Dolini jorgovana, tako je i ta nova do danas ostala čuvar onog najlepšeg iz naše istorije.
*Naslovna fotografija: Wikipedia / Djina
VILA BOROVA I AGENCIJA MIROS
