Čuvena je freska iz manastira Studenica sa portretom kraljice bez lica. Teško je po njemu makar i naslutiti kako je izgledala, tim pre što joj je lik „zbrisan“ i sa drugog, još čuvenijeg portreta u manastiru Gračanica.
Potonji danas pripada i najvrednijim primercima srednjevekovnog slikarstva u Srbiji. „Kraljica bez lica“ ovekovečena je kao jedna od najlepših na dvoru Nemanjića, dok je dela srpskih književnika inspirisala i vekovima nakon svoje vladavine:
„...I sad u crkvi, na kamenom stubu,
U iskićenom mozaik-odelu,
Dok mirno snosiš sudbu svoju grubu,
Gledam te tužnu, svečanu, i belu...“
Prekinuta mladost kao garancija političkog mira
Poema „Simonida“ Milana Rakića objavljena je još davne 1907. godine. Spram toga, o sudbini kraljice na kamenom stubu pripovedalo se osam vekova unazad. Nije do tad još zabeleženo da se nevesta nekog od kralja na srpskom dvoru našla kao tek petogodišnja devojčica, a sve kako bi se među dvojicom vladara-rivala smirile osvajačke strasti.
Mala princeza uskoro će postati i najmlađa srpska kraljica. Međutim, teško da joj je to donelo i sve „lepote“ dvorskog života. I pre nego što će se okititi krunom, sudbinu joj je skrojio sporazum mnogo jačih sila: srednjevekovne srpske Kraljevine i moćnog Vizantijskog carstva.
Do tog trenutka su sukobi među njima trajali već više od decenije i po. Tek ustoličeni vizantijski car, Andronik II Paleolog, od početka je morao braniti carstvo od pohoda tek krunisanog Stefana Milutina Nemanjića. Počev od 1282. godine, srpski kralj je ređao uspehe u pohodima na vizantijsku teritoriju, pobedivši naposletku i najslavnijeg Andronikovog vojskovođu. Vrativši se nakon poraza u Konstantinopolj godine 1297., vojskovođa predlaže caru da pokuša da sklopi mir ugovaranjem dinastičkog braka.
Prihvativši predlog, Andronik II ga ubrzo objavljuje i svom dugogodišnjem rivalu. Sklapanje mira je odgovaralo i kralju Stefanu Milutinu, ali i to tek beše početak mukotrpnih dvogodišnjih pregovora. Vizantijski car isprva je nameravao da srpskom kralju ponudi ruku svoje sestre Evdokije. Evdokija je, pak, bila udovica Jovana Velikog II Komnina – vladara Trapezuntskog carstva, a kako još nije odbrojala punih godinu dana od muževljeve smrti, odlučno je odbila ponudu. Pored nje, Andronik je u porodici od neudate ženske čeljadi imao još samo kćerku Simonidu (1294 - 1345). Nevolja je bila u tome što je Simonida tada imala tek pet godina.
Pritom je i u Vizantiji bilo ustanovljeno da se ženska deca ne mogu davati na udaju pre 12. ili 13. godine. Na stranu što je careva kćer još bila devojčica, Stefan Milutin je imao nepunih 50, a čak je i od budućeg tasta bio stariji četiri godine.
Malo je bilo onih koji su uopšte i odobravali „mirovni sporazum“ ovakvog tipa. Vizantijski državni i crkveni vrh negodovali su zbog razlike u godinama, ali i činjenice da je Milutin već bio oženjen kćerkom bugarskog cara, Anom Terter, i imao četvoro odrasle dece. Srpskom kralju je to bio već četvrti brak – a sklapao ih je pre svega vođen političkim motivima, što nije bilo neuobičajeno u to doba. Međutim, Milutin se ženio pod, i za ono vreme, prilično nekonvencionalnim okolnostima (veruje se da je i Ana imala svega pet godina kada je udata za kralja), što su i srpska i grčka crkva smatrale nedoličnim.
Stoga su crkveni oci držali da kraljev brak sa petogodišnjom Simonidom ne može biti po kanonu. Dogovoru dvojice vladara protivila se i srpska i vizantijska vlastela, želeći nastavak ratnih pohoda i osvajanja. Nasuprot tome, Milutinu je ženidba po mnogo čemu išla u prilog: ne samo da bi kao „vizantijski zet“ stekao mnogo veći ugled, već bi mu se kao miraz priznala i osvojena teritorija severne Makedonije – a time bi postao i njen zakoniti vladar.
Uprkos silnim protivljenjima, oba vladara ostala su pri svojim odlukama. Stefan Milutin se čak razveo od tadašnje supruge, dok je vizantijski car svojim pregovaračkim veštinama uverio arhiepiskopa ohridskog Makarija da će udaja njegove maloletne kćeri napokon doneti političko primirje. Sem toga, Simonida bi, dok ne stasa za bračne obaveze, isprva bila odgajana na srpskom dvoru kao plemkinja. Konačno, sukobi između Vizantije i Srbije okončani su potpisivanjem primirja 1299. godine.
Devojčica, supruga i kraljica srpskog dvora
Mada je sporazum do tad već bio utanačen, Simonidin dolazak na dvor i dalje je izazivao kontroverze. Pre svega, Stefan Milutin je još prilikom prvog susreta postupio po običajima suprotnim tadašnjem plemstvu – sišavši sa konja, kleknuo je pred princezu i dočekao je ne kao suprugu, već gospodaricu. Znalo se, doduše, i da nije krio svoje obožavanje prema ženama. Kao iskusan i vešt diplomata i ratnik, nesumnjivo je ovaj brak smatrao (politički) izuzetno značajnim.
Ispostaviće se i da je to bio prvi i jedini put da je neko od srpskih vladara uzeo za suprugu kćer vizantijskog cara. Zvanična ceremonija venčanja obavljena je po Uskrsu 1299. godine, a tom prilikom izvršena je i naročita primopredaja.
Naime, dok je srpskom kralju – uz novu kraljicu – zagarantovana vladavina nad osvojenim teritorijama, ni Vizantinci nisu ostali kratkih rukava. Uz grupu svojih talaca, srpska strana predala je i nekadašnjeg vizantijskog vlastelina koji je dve decenije ranije prebegao na stranu Srbije. Pored njih je na vizantijski dvor poslata i sada već bivša Milutinova supruga Ana, a malena Simonida prispela je na srpski dvor kao zalog dugoročnog primirja među sukobljenim stranama.
Mlada plemkinja na dvoru moćne vlastele – priča iz bajke ili život protkan teškoćama?
O Simonidinom životu sa četiri decenije starijim suprugom istorija nije ostavila mnogo podataka. Uz kralja je ostala do njegove smrti 1321. godine, ali njen boravak na dvoru bio je daleko od idiličnog. Ispostavilo se najpre da mlada kraljica ne može da ostvari potomstvo. Naglo prekinuto detinjstvo i prerana, neželjena udaja zauvek su na njoj ostavili traga – tako bar navode pojedini izvori. Govorilo se i da je kao supruga znatno starijeg kralja već u ranim godinama počela da gaji odbojnost prema dvoru.
Uz to su pritisci rasli i od strane Milutinove porodice. Za Simonidinu svekrvu, kraljicu Jelenu Anžujsku, nije se moglo reći da je bila prijateljski nastrojena prema sinovljevoj novoj izabranici. Uprkos primirju, na Vizantiju je i dalje gledala kao na neprijateljsku stranu. Na sve to, Simonidin položaj na dvoru Nemanjića pokušala je da iskoristi i njena majka, kraljica Irina od Monferata.
Irina je, naime, već pokušavala da svom sinu Dimitriju Paleologu obezbedi mesto na vizantijskom prestolu. Međutim, prednost u trci za krunu imali su potomci iz prvog braka cara Andronika. Saznavši potom da joj je kći ne može kralju podariti naslednika, Irina je skovala drugu strategiju: ovog puta je Dimitrija, kao naslednika srpske krune, predložila kralju Milutinu.
I ovi napori ostali su bez uspeha. Srpski kralj je takođe već imao dva sina iz prethodnih brakova – Konstantina Nemanjića i Stefana Uroša III – Dečanskog, a obojica će nakon očeve smrti naslediti vlast. Naposletku, uplitanje u pitanje nasledstva odrazilo se i na odnose na srpskom dvoru, izazvavši sukobe između Stefana Milutina i njegovog brata, kralja Dragutina.
Nastaviće se...
*Naslovna fotografija: Wikimedia Commons / Orjen
VILA BOROVA I AGENCIJA MIROS
