Otkako je pre šest vekova zagospodarila Srbijom, Otomanska imperija „preselila“ je na ove prostore svoju vladavinu, običaje, zakone i namete, jezik, verovanja i ukuse. U narednih 500 godina, svojevrsni koktel istočnjačkog nasleđa razlio se dobrim delom Balkanskog poluostrva.
Uz sijaset pojmova koji su se vremenom odomaćili u ovdašnjem govoru i rečniku, upravo beše i pomenuta geografska odrednica. Tačnije, naziv koji je postao sinonim za poveće parče jugoistočno-evropskog tla zagospodario je, po mišljenju mnogih, samim dolaskom Osmanlija. Tako raširen i opšteprihvaćen ne ostavlja mnogo dileme: čak i oni koji Srbiju nehotice presele u Sibir, sigurno će znati gde se tačno nalazi Balkan.
Otuda i verovanje da je ova reč u jugoistočnu Evropu dospela u pratnji garnizona turske vojske. Vekovima pre toga, Srbija se zapravo nije ni nalazila na Balkanskom poluostrvu. Što se turskih izvora tiče, reč se prvi put pominje u jednom dokumentu iz 1565. godine. Iako su turska plemena ovu teritoriju zauzela nekoliko decenija ranije, do tada nije zabeležena nijedna upotreba ovog naziva – makar ne sa istočne obale Jadranskog mora.
Štaviše, on se prvi put pominje u pismu koje je 1490. godine primio rimski papa Inoćentije VIII. U njemu je jedan italijanski pisac i diplomata tim imenom oslovio planinski venac koji danas deli Srbiju i Bugarsku. Očito je u pitanju bila Stara planina, ali kao i za mnoštvo pojmova o kojima ima relativno opskurnih tragova, istorija se još nije sasvim dogovorila o tačnom poreklu naziva Balkan. Da li je u pitanju turska složenica ili su to ime prvi koristili Bugari, i danas je tema koja izaziva oprečna mišljenja.
Foto: Wikipedia / Leontije Mirotvorac
Neustrašivi Zevs, prvi „kum“ poluostrva
S obzirom na večito preplitanje različitih uticaja, izvesno je i da svaka od pretpostavki nosi zrnce istine. Među njima je i teorija po kojoj su još na jednoj mapi s početka 14. veka ovdašnji planinski venci nazvani „Balkanom“. Sledeća, pak, tvrdi da su tim imenom ovaj region nazivali Bugari još u 7. veku, u vreme kada je bio pod Prvim bugarskim carstvom. Zbog nedostatka pisanih izvora, obe pretpostavke ostaju upravo to – pretpostavke. Međutim, ono što nisu zapisali Bugari i Arapi, zabeležila je grčka mitologija.
Tako se na osnovu drevnih mitova saznaje da su slovenski narodi zapravo živeli na jednom drugom poluostrvu. Stari Grci i Rimljani ponudili su alternativno objašnjenje o nastanku planinskog venca kome danas pripada Stara planina. Mada i sam mit ima dve verzije, obe svedoče o ljutim okršajima u kojima se kao protagonista našao svemoćni Zevs.
Dok se olimpijski bog borio sa divovskom zmijom Tifonom, zver je na njega bacila celu planinu. Zevs je uspeo da je odbije munjama, a iz nje je tada potekla reka krvi. U jeziku (starih) Grka, reč „krv“ (αἷμα) izgovara se kao „hema“, te se veruje (iako je i poreklo ove reči upitno) da su otuda planine dobile naziv „hemske“, odnosno „krvave“.
Druga verzija kazuje o Zevsovom sukobu sa tračkim kraljem Hemom. Hem je bio sin boga severnog vetra Boreje, a vođen ohološću i sujetom, usudio se da sebe i svoju ženu Rodopu uporedi sa Zevsom i Herom. Preko toga olimpijski bogovi nisu mogli da pređu, te su umišljene supružnike za kaznu pretvorili u planine. Na mestu okršaja ostalo je i svedočanstvo o ovoj odmazdi – na teritoriji današnje Bugarske i Srbije pružaju se Hemske i Rodopske planine.
Iz iste reči potom je i ceo region poneo naziv poluostrvo Hema. Poreklo imena se u latinskoj poeziji povezuje i sa Rimskim građanskim ratovima, mada se naziv geografski zapravo ne podudara sa ovom teritorijom. Rimljani su ga koristili iz praktičnih razloga, budući da se i grčka i latinska reč izgovaraju na isti način.
Foto: Wikipedia / Marko.vl
Najpoznatiji Balkan na svetu
Vekovima nakon okršaja svemoćnih bogova, ceo region dobija ime Balkansko poluostrvo. U međuvremenu, najprihvaćenija je teorija da se radi o nazivu turskog porekla. Pojedini joj daju značenje šumovita gora ili maglovita planina, dok drugi postavljaju pitanje da li je uopšte reč o planini, jer je turska reč za planinu – „dağ”. Po nekima je Balkan „zemlja meda i krvi“, budući da je u pitanju složenica dveju reči bal (med) i kan (krv).
Na kraju, izvesno je i da značenje ove reči ostaje predmet diskusije. Za to vreme, Balkansko poluostrvo postalo je i najpoznatiji Balkan na svetu. Onaj manje poznat smešten je još istočnije od Srbije i zemalja joj u okruženju, a nalazi se kraj obale Kaspijskog jezera.
Osim što je podosta manji, ovaj drugi Balkan ima i svoj glavni grad, Balkanbat. Reč je o provinciji na zapadu Turkmenistana, poznatoj i pod nazivom Balkanski vilajet. Za razliku od poluostrva kojim caruju šume, magla i med, turkmenistanski Balkan bogat je naftom i prirodnim gasom. Ono što, pak, deli sa evropskim Balkanom jesu slične asocijacije na poreklo reči – kako regionom dominiraju Balkanske planine, ime ovog vilajeta takođe se vezuje za tursko nasleđe.
*Naslovna fotografija: freepik
VILA BOROVA I AGENCIJA MIROS
