Iako je prestonicom nazivan tek nešto više od dve decenije, Kragujevac je na mapi Srbije ucrtan kao grad u kome je začeta moderna srpska istorija. Njegov politčki i strateški značaj prepoznao je knez Miloš Obrenović još s početka 19. veka. Ne samo da je od tada postao jezgro nacionalnog i društvenog razvoja, već su u njemu po prvi put zaživele i važne institucije. Nakon prvog Ustava, prvih štampanih novina i prvih stranih konzulata, nekadašnja srpska prestonica nastavila je po mnogo čemu da bude prva.
Prvi rasadnik modernog obrazovanja
Nakon što se talas prosvetiteljstva iz Evrope počeo slivati u Srbiju, u Kneževini su se početkom 19. veka otvorile prve osnovne škole. Međutim, oni koji su hteli da nauče više još uvek su po znanje morali da idu preko grane – sve dok oktobra 1838. godine prvi gimnazijalci nisu pošli u novoosnovani Licej.
To beše i prva srednja škola u Srbiji koja će tri godine kasnije biti premeštena u Beograd, u isto vreme kada je ovaj grad preuzeo i prestoničku titulu. Iz kragujevačkog Liceja potom će nastati Velika Škola, a od 1905. godine i Beogradski univerzitet. U međuvremenu, dok su u školskim klupama sedele prve generacije srednjoškolaca, kancelarija kneza Miloša već je nalikovala pravoj biblioteci. Otuda je i prva srpska biblioteka osnovana upravo u Kragujevcu. Pretpostavlja se da je nastala tokom 1832. godine, ali je zbog oskudnih podataka tačan datum ostao nepoznat. Dve godine kasnije, iz Beograda je u Kragujevac došao i Gligorije Vozarević. Kao jedan od prvih „knjigovezaca i knjigoprodavaca beogradskih“, ovde je 1834. godine otvorio prvu knjižarsku radnju.
Foto: Wikipedia - Mofesty
Prvi među čuvarima umetničkih kolekcija
Nastavljajući putem prosvetiteljskih ideja, Kragujevac je postao grad u kome je zaživela i prva stručna, vojnozanatlijska škola. Osnovana je 1854. godine, nakon dekreta koji je doneo knez Aleksandar Karađorđević. Nepune dve decenije kasnije, Kragujevac je oktobra 1870. otvorio i vrata Prve učiteljske škole u Srbiji.
Ništa se manje u ondašnjoj prestonici nije držalo ni do umetnosti i kulture. Po pravilu, većina značajnih institucija zaživela je podrškom vladara i njima bliskih, uticajnih ljudi. Tako je bilo i sa prvom galerijom slika, nastalom 1823. godine u Konaku kneza Miloša. Među umetničkim delima bili su portreti Napoleona, ruskih kneževa, careva i ministara, kao i kopija jedne umetničke slike. U kneževoj rezidenciji kasnije je sačuvana i prva muzejska zbirka – nju je sakupio jedan austrijski baron istražujući tokom 1835. godine rudna bogatstva Srbije. Knezu je tada poklonio zbirku ruda i minerala, a ova kolekcija danas se smatra začetkom nastanka prvih muzeja.
Istovremeno će u Kragujevcu procvetati i teatarski život. Sredinom 1834. godine, iz Austrougarske na knežev poziv dolazi Joakim Vujić – osnivač i direktor prvog pozorišta u Srbiji, koje i danas nosi naziv Knjažesko-srpski teatar.
Do tog trenutka je u ondašnjoj prestonici uveliko svirao i Milošev dvorski orkestar. Po ugledu na evropske, 1831. godine ga je osnovao kapelmajstor Josif Šlezinger pod imenom Knjažesko-serbska banda. Tri godine kasnije, orkestar je muzikom ispratio i prvi svečani bal, upriličen u zgradi Narodnog suda. Uz mnoštvo zvanica iz kruga kneževske elite, raskošna proslava trajala je sve do 3 časa iza ponoći.
Prve institucije u službi države i naroda
Otkako je u 19. veku zakoračila modernim tokovima, u Srbiji i njenoj prestonici najzad je bilo moguće ustrojiti institucije nezavisne od otomanskih uticaja. Otuda je svoja vrata tada otvorila Kancelarija naroda serbskog. Osnovana 1820. godine, ovo je bila prva sudska ustanova u Srbiji.
Nazivala se još i Magistrat, odnosno Sud kragujevački, a u njoj će se gotovo ceo vek kasnije začuti i taktovi „Marša na Drinu“. Izveo ga je maja 1915. godine Stanislav Binički, i to pred slavnim velikanima među kojima beše i čuveni vojvoda Radomir Putnik, takođe rodom iz nekadašnje prestonice. Tri decenije po ustanovljenju Suda, u Kragujevcu je 1859. godine podignuta prva zgrada Narodne skupštine.
Nalog je tada izdao knez Miloš, a zdanje je sačuvano do danas. Ipak, Kragujevac će se i izvan politike i administracije pohvaliti ustanovama koje su u njemu prve zaživele – poput prve apoteke otvorene 1822. godine. Ujedno je to označilo i začetke savremene medicine u Srbiji, budući da su narod do tada još uvek lečili travari i vračare.
Interesantno je i da je prvu srpsku apoteku otvorio – turski lekar, pa još rodom Austrijanac. Njega je srpska vojska zarobila tokom Drugog srpskog ustanka, ali se knez prema njemu veoma lepo ophodio. Otuda je Turčin odlučio da prihvati pravoslavnu veru i postane – Đoka Novaković.
Apoteku je te godine otvorio u prizemlju kneževog Konaka. Koju godinu kasnije, na dvor dolazi novi Milošev lekar, italijan Vito Romita. Kako bi savremene kure postale dostupne i običnom narodu, Romita je apoteku iz kneževog Konaka preselio u varoš. Godine 1836., Kragujevčani su dobili i prvu državnu apoteku u Srbiji.
Foto: Wikipedia
Prvi centar moderne srpske industrije
Od ustanova koje su u svakom pogledu značile opštenarodnom dobru, Kragujevac je prvi u Srbiji dobio i takozvanu bolesničku kasu. Ovo je zapravo bio naročiti vid uzajamne pomoći, a osnovan je juna 1854. godine na predlog radnika „Topolivnice“.
Iz ove kase kasnije je nastao Radnički fond, što se u ono vreme smatralo i prvom institucijom zdravstvenog i socijalnog osiguranja. Pritom, i kragujevačka „Topolivnica“ bila je fabrika u kojoj su izliveni prvi komadi vatrenog oružja. Prema uputstvima kneza Miloša, radila je još tokom ’30-tih i ’40-tih godina 19. veka, a nosila je ime „Amidžina topolivnica“. Zvanično je, međutim, otvorena oktobra 1853. u prisustvu kneza Aleksandra Karađorđevića. Tada je u njoj izliven prvi top, a ovaj trenutak označio je rađanje moderne industrije u Srbiji.
Koju deceniju kasnije, industrijalizacija je sa sobom donela i prve radničke demonstracije. Februara 1876., nezadovoljne radnike okupio je Svetozar Marković, a ova pobuna, inače poznata pod imenom „Crveno barjače“, naposletku je okončana smenom opštinske uprave. Usled teških uslova rada, sredinom 1895. godine pobunili su se i uposlenici kragujevačkog Vojno-tehničkog zavoda. Njihov izlazak na ulice označio je i prvi ikada organizovani štrajk u Srbiji.
Prve partije bilijara i novogodišnja veselja
Koliko god da je u svojoj istoriji bila poprište političkih razmirica, nekadašnja prestonica Kneževine ostavila je traga i o vedrijoj strani društvenog života. Dok se u državnim pitanjima vodio strateškim odlukama, Milošu Obrenoviću godio je i svaki trentak predaha.
Knez je, naime, voleo bilijar – otuda je zabeleženo i da su prve partije ove igre zaigrane u kneževoj rezidenciji u Kragujevcu 1822. godine. Na bilijarskom stolu bilo je tri kugle (dve bele i jedna crvena), a knez bi iza 18 časova uzimao bilijarski štap i narednih par sati provodio posvećujući se igri.
Decembra 1833. godine, Miloš Obrenović donosi i posebnu povlasticu nakon koje je ogranizovano prvo izvlačenje lutrijskih srećki. Time je s radom počela i Knjaževsko-srbska lutrija. Srećke su se izvlačile dva puta mesečno, ali ih je knez, videvši da su služile i raznim špekulacijama, ukinuo već 1837. godine. No, u istoj dekadi zaživele su i prve proslave Nove godine – ovu praksu je, uz vatromet i paljbu iz vatrenog oružja, takođe utemeljio knez Miloš.
I dok je kneževina već uveliko koračala ka svetlijoj budućnosti, istim putem je nastavio i Milan I Obrenović. Godine 1884., uz njegovo prisustvo je sa radom otpočela prva električna centrala u Srbiji. Tad je u čaurnici kragujevačkog Vojnotehničkog zavoda zasvetlela i prva sijalica, nastavljajući tradiciju po kojoj je nekadašnja prestonica u mnogo čemu ostala prva.
*Naslovna fotografija: Philipp Wasserscheidt
VILA BOROVA I AGENCIJA MIROS
