Tvrđava Bač – nemi svedok istorije Panonske ravnice

Ravnice, močvare i žitom pozlaćena polja oduvek su mu bile zaštitni znak. U tipičnoj vojvođanskoj idili, u gradiću zavučenom nadomak granice Bačke i Srema, već dugo žive vredni i skromni seljani. I upravo je ovom gradiću Evropska unija pre nekoliko godina darovala značajan „džeparac“.

Zbog čega je Evropi ovo mestašce postalo toliko interesantno, najbolje znaju stanari jednog samostana. Upita li ih o tome neki znatiželjnik, navešće mu najmanje dva razloga zbog čega se srcem vojvođanske ravnice smatra upravo Bač.

Jedan od njih već vekovima opstaje na zapadnoj strani gradića. Okružena zelenilom i kućama koje na nju motre, Tvrđava Bač otkriva da je poprilično starija od varošice. Petstotinak metara zapadnije, u samom centru Bača, skućili su se lokalni meštani sa posebnim zadatkom – da pojasne znatiželjnicima kako je cela Bačka dobila ime po njihovom gradiću. Zato je i Franjevački samostan, pored udaljenijeg mu suseda, nešto poput autentičnog istorijskog bukvara ovog kutka Vojvodine.

Kolevka Vojvodine i njeni prvi domaćini

Što se Evrope tiče, ondašnji stručnjaci prepoznali su inicijativu i trud Bačana da sačuvaju lokalnu istoriju, tradiciju i kulturu. Štaviše, tvrđava u Baču proglašena je najočuvanijim kulturno-istorijskim spomenikom u celoj Vojvodini. Prethodno je i cela teritorija Bača dospela na Uneskovu listu Svetske kulturne i prirodne baštine, a o razlozima za to najviše znaju arheolozi i istoričari. Njihova sistematična proučavanja obelodanila su prilično interesantne činjenice: na primer, da su se prvi „vojvođani“ naselili upravo u okolini Bača.

Naime, ovaj deo Vojvodine bio je interesantan još u praistorijsko doba. Živeti u ravnici kraj reke značilo je da se nije mnogo brinulo o tome da li će ko ostati gladan. Tada su se zažutela prva polja pšenice, pritoke Dunava su zaposeli lovci i ribolovci – i tako je ostalo i danas, gotovo 8 milenijuma kasnije. O ovim davnim vremenima svedoči i jedan mač iz bronzanog doba, koji je iz Bača dospeo do muzeja u Budimpešti.

Gradić je potom u svojim pismima pominjao i car Justinijan, gospodar Carigrada. Pretpostavlja se da je tada (oko 535. godine nove ere) već postojalo utvrđenje koje je ispratilo potonje istorijske događaje. U međuvremenu, drevna naseobina postala je raskrsnica raznih naroda. Od 6. veka su domaćini postali Sloveni, mada život u okolini utvđenja nije uvek bio idiličan – pogotovo otkako su ga u 13. veku opustošili Mongoli.

Foto: Depositphotos

Stariji i od drevnog utvrđenja: Franjevački samostan, jedino zdanje sa „kandžama“

Pre nego što je nadomak Dunava nastala jedna od najstarijih tvrđava u Vojvodini, u Baču su se nastanili krstaši iz reda Svetog Groba Jerusalimskog. Od temelja jedne stare katoličke crkve podignut je početkom 12. veka novi manastir. Odmah do njega se nalazio samostan koji je i danas na istom mestu: Franjevački samostan, snežnobelo zdanje u centru Bača, jedno je od najstarijih u ovoj opštini.

Arheolozi su pritom otkrili da je građevinu ovakvog tipa nemoguće naći na ovim prostorima. Jedino je ovaj samostan dodatno „učvršćen“ specifičnim izbočinama pod zemljom, takozvanim „kandžama“. Otuda je nadživeo i Mongole koji su u 13. veku potpuno razrušili grad.

Sve dok Latinsko kraljevstvo u Jerusalimu nije doživelo krah, samostan je služio kao jedna od stanica krstaša ka Svetoj zemlji – današnjoj Palestini i Izraelu. U vreme Turaka je dobio namenu džamije, a od 18. veka su ga Franjevci u nekoliko navrata dograđivali. U samostanu je sačuvan i veliki deo njihove zaostavštine – od crkvenih odela, starih knjiga, do posuđa i starih predmeta – sve su ih ostavili stanari koji su ovde boravili više od tri veka.

Sličnu sudbinu a drugačiju namenu imao je i najpoznatiji lokalni toponim. Bačka tvrđava služila je moćnim ugarskim vladarima: prvi od njih bio je kralj Karlo I Robert, prvi iz loze Anžujaca, koji je tvrđavu podigao između 1338. i 1342. godine.

Foto: Depositphotos

Bačka tvrđava, oličenje bogatstva i stradanja

Tokom srednjevekovnih okršaja, Bačka tvrđava je sprečavala udare srpskog carstva na ugarsku granicu. Stoga su Ugari izgradili takozvani vodeni grad iza reke Mostonge, dunavske pritoke koja je dva veka kasnije i proširena. Od tada su utvrđenju mogli da priđu i veći brodovi sa Dunava. Kako je sa svih strana bila okružena vodom, tvrđavi se prilazilo preko pokretnih mostova.

Iako su za gradnju mahom koristili opeku i terakotu, ugarski graditelji su želeli da Tvrđava oda utisak njihovog ličnog bogatstva. Zbog toga je tokom gradnje dopreman i kamen, inače veoma redak u Vojvodini. Utvrđenje su kasnije, kako se smatra, dograđivali i italijanski graditelji. Kako je do tada već ispratilo nekoliko turbulentnih vekova, vreme je na ovom utvrđenju ostavilo tragove romanike i gotike.

Na tvrđavu su se potom okomili turski osvajači. Pred njima su ostali nemoćni i ugarski vlastodršci, otkako je u Mohačkoj bici (1526) stradao kralj Lajoš Drugi. Poraz ugarske vojske označio je preokret za Bač, koji sa tvrđavom pada u ruke Otomanske imperije.

U međuvremenu, jedan od turskih istraživača, hroničar Evlija Čelebija, ostavio je u 17. veku zabeleške iz kojih se o Bačkoj tvrđavi saznalo i nešto više. Već s početka narednog veka zapretila su joj najveća razaranja do tada, posle kojih njena uloga čuvara grada postaje deo prošlosti.

Dan kada je bački gorostas primio poslednje udarce

Dok su Osmanlije suvereno vladale utvrđenjem, Habzburgovci su neprijatelje imali i u sopstvenim redovima. Jedan od njih bio je i Ferenc II Rakoci, mađarski feudalac koji je 1701. godine skovao zaveru protiv vlasti.

Koju godinu kasnije, okolina Bača je svedočila velikoj Rakocijevoj buni. Varoš je razorena i spaljena, a postradala je i Bačka tvrđava – žestoko miniranje odnelo je spoljne zidove i kule, među kojima i glavnu, Donžon kulu.

Meštani Bača su joj nakon toga pronašli i novu namenu. Umesto odbrambenog utvrđenja, ostaci kamena i opeke poslužili su za izgradnju okolnih kuća i zgrada. Rečica Mostonga, kojom su do tvrđave prispevali brodovi, uskoro je potpuno presušila.

Bez ikakve zaštite i funkcije, Bačka tvrđava je ostala prepuštena – nikome. Tako je ostalo do završetka Drugog svetskog rata, kada je najzad dobila status spomenika kulture. Ipak, arheolozi su je prvi put posetili tek 1958. godine, čime započinju i prva opsežna istraživanja.

Najstariji učitelj istorije u Vojvodini

Tokom idućih nekoliko godina, utvrđenje je ponovo u celosti obnovljeno. Od daljih proučavanja nije se odustajalo ni narednih decenija – budući da je tvrđava jedini očuvani vojvođanski spomenik iz srednjeg veka, tim pre je bilo još važnije sačuvati ga od zaborava. I pored temeljnih izučavanja, činilo se da će poneki detalji njegove istorije ostati neotkriveni.

Naime, arheolozi nisu uspeli stići do gornjih spratova kula: zbog rušenja i uništavanja, ovi delovu nisu bezbedni za istraživanje. U međuvremenu, Bačka tvrđava je ponovo dobila novu namenu, sličnu onoj koju danas ima i Franjevački samostan.

Regrutujući vodiče i edukatore, nekadašnji vodeni grad prepričava svoju priču od praistorije do danas. U tome, osim Uneska, ima i podršku lokalne zajednice. Tako je tvrđava ponela i ulogu svojevrsnog učitelja istorije, a zbog svojih godina je i jedan od najstarijih u Panonskoj ravnici.

*Naslovna fotografija: Depositphotos