Kada jedan grad izbroji „staž“ od nekoliko vekova – i zbog toga, prirodno, posvedoči nizu promena koje ga zadese – nemoguće je očekivati da ta previranja ne ostave traga na njegovom ličnom opisu. To je makar jedna sitnica po kojoj svi gradovi u Srbiji liče jedan na drugi: nijedan, zapravo, nije ostao isti kao pre dve, pet ili petnaest decenija. Ali, nisu se promene odražavale samo na njihov izgled, već je bio red da se, sukladno tome, prilagođavaju i imena.
Nije to bilo ništa neuobičajeno, s tim što su i različita imena gradova uglavnom umela da potraju. Za to vreme, jedan grad je imao tendenciju da ih menja prilično često. Čak i kada bi mu novo ime zvanično zaživelo, ostajala je jedna sitna „rezerva“ – čisto da se, ako zatreba, nađe alternativa. A ako bi se nabrojali svi nazivi današnjeg Novog Sada (bilo da su zvanični ili potencijalni), mogao bi se prosečni stanovnik prilično zbuniti. Jer, moglo se desiti da živi u Rackoj Varoši, a da u zvaničnim dokumentima stoje nazivi Petrovaradinski Šanac, Srpski Šanac ili samo – Šanac.
Racka varoš, prvobitno jezgro Novog Sada
To što je Novi Sad umeo da unese zabunu u dokumenta i mape, dalo se pripisati i šarenilu lokalnog stanovništva. Tu su i oni drugi, geografsko-politički uticaji, jer stekao bi se utisak da se Novi Sad nalazio na svojevrsnom „kružnom toku“. A kružili su tuda i Turci i Austrijanci, iako je većinsko stanovništvo u, recimo, prvoj polovini 18. veka, bilo srpsko.
No, Srbi su bili tek jedna „boja“ u toj velikoj paleti. Nemci, Hrvati, Mađari, Bugari, Jevreji, Grci, Cincari, Jermeni – u jednom trenutku je svaki od ovih naroda Novi Sad nazivao svojim gradom. Pritom, sa istorijske tačke gledišta, Novi Sad je i relativno mlad: trag o njegovom naseljavanju vodi do srednjeg veka, ali je to bilo daleko od grada u pravom smislu reči.
Bakša, Sent Marton, Sajol, Bivaljoš, Peturvarad i Bistrica: tako su glasila imena srednjevekovnih naselja na mestu današnjeg Novog Sada. Poslednja dva, Bistrica i Peturvarad, bili su upisani i na mape iz 16. i 17. veka. No, prošlo je poprilično vremena dok nije počelo da nastaje jezgro modernijeg grada. Pre toga je valjalo proterati Turke sa područja Bačke, što se dogodilo tek tokom poslednje decenije 17. veka.
Na levoj (bačkoj) obali Dunava, u to vreme se do Petrovaradinske tvrđave stizalo samo pontonskim mostom. Godine 1694., austrijske vlasti su ispred njega napravile mostobran, a u narednih nekoliko godina, na tom mestu su počeli da se okupljaju zanatlije, trgovci i vojnici. Do 1697. godine se to već moglo nazvati naseljem, čije ime – Racka varoš, odnosno Srpski grad, a izvorno Ratzenstadt – ubeleženo je i u tadašnje mape.
Na crtežima iz tog vremena se videlo da je Racka varoš imala poštansku stanicu i crkvu. Što se imena tiče, ono se održalo sve do polovine 18. veka, ali u zvaničnim dokumentima je, ipak, stajalo nešto drugo. Mnogo se češće moglo čuti „Petrovaradinski Šanac“, sa alternativama poput Srpski Šanac i Šanac, pa se tako nazivalo i administrativno sedište obnovljene Bodroške županije.
Tako je ostalo i u prvim decenijama 18. veka. U isto vreme, austrijske vlasti nisu bile sasvim načisto sa time gde je tačno bila geografska lokacija nekadašnje Bodroške županije. Ovo je, pak, dovelo i do nenamerne greške, jer su Austrijanci imenom „Racka varoš/Petrovaradinski Šanac“, umesto severozapadnog, nazivali južni i jugoistočni deo Bačke.
Ipak, ugled Racke varoši je u međuvremenu porastao, pre svega, zbog činjenice da se u njoj od 1708. godine nalazilo sedište episkopa bačkog. U narednih tridesetak godina, zabeleženo je i ono šarenilo naroda koji su naseljavali Racku varoš – od Nemaca i Mađara, do Cincara i Jermena. Trgovina je uveliko cvetala, ali je varoš sve više počinjala da poprima građanski „šmek“. A onda se, sredinom 18. veka, zaređao niz događaja koji su u istoriji grada označili krupne prekretnice.
Kako je tekla „licitacija“ za novo ime Novog Sada?
Petrovaradinskim Šancem (iliti Rackom varoši) su sve do 1748. godine zvanično „gazdovali“ Austrijanci. Dve godine pre toga, carica Marija Terezija je predala varoš Bačkoj županiji i građanskim vlastima, ali to još nije značilo da se mogao nazvati slobodnim gradom. Inicijativu ka tom koraku su ubrzo preuzeli stanovnici Petrovaradinskog Šanca, zatraživši od carice status slobodnog i kraljevskog grada.
Dakako, imalo je i to svoju cenu, i to u pravim novčanicama. Račun je ispostavljen i na njemu je stajalo 80.000 rajnskih forinti, koje je valjalo da se sliju u carsku blagajnu. Tek tada je Marija Terezija stavila svoj potpis na povelju kojom je Racka varoš uvrštena među skobodne kraljevske gradove Ugarske kraljevine.
Datum na toj povelji bio je 1. februar 1748. godine – a to je dan kojim se i danas obeležava rođendan Novog Sada. Sa caričinim potpisom, otvorio se i put Racke varoši ka građanskom društvu. Ipak, građanstvo je imalo jednu sitnu zamerku: imena Racka varoš i Petrovaradinski Šanac jednostavno nisu zvučala reprezentativno.
Ubrzo se stoga nanizalo četiri predloga za novo ime: Bačvar (Bački Grad), Vaserburg (na nemačkom bi to značilo „Vodengrad“), zatim Dunavar (iliti Dunavgrad) i Vizkoz (sa mađarskog bi se prevelo kao „Međurečje“). Poslednja dva imena su ušla u uži izbor, ali je dvorska kancelarija u Budimu konačan izbor prepustila Mariji Tereziji.
U međuvremenu, na konačnu listu je dodato još jedno ime – Ujvidek (Nova zemlja, odnosno, Nova oblast). Carica je, pak, postupila pomalo na svoju ruku. Ne hajući mnogo za sugestije, odabrala je, takoreći, „višejezično“ ime, koje je na latinskom glasilo Neoplanta, na nemačkom Nojzac (Neusatsz), na mađarskom Ujvidek (Újvidék), a na bugarskom – Mlada Loza. Lep je i prikladan bio i prevod sa latinskog na srpski jezik, te je Novi Sad najzad dobio ime koje će se, za promenu, zadržati do danas.
A to ime odoleva od 1748. godine, iako su pojedine društvene i geopolitičke prilike nastavile da se menjaju. Novi Sad je ojačao u ekonomskom, kulturnom i strateškom pogledu, a dobio je u međuvremenu i dva (nezvanična) nadimka: u 19. veku su ga nazivali Racki Pariz, a potom i Srpska Atina. Godine 1918., u Novom Sadu je proglašeno prisajedinjenje Bačke, Banata i Baranje Kraljevini Srbiji.
Već iduće decenije (tačnije, od 1929. godine), grad je postao i administrativno sedište Dunavske banovine. Bio je to uvod u savremeniji uspon Novog Sada, jer je 1945. godine, najzad, krunisan statusom glavnog grada Autonomne pokrajine Vojvodine. Mnogi mu i danas tako tepaju, tim pre što se u Novom Sadu nalazi i sedište pokrajinskih organa. Ipak, od imena se ne odustaje, niti će se to, po svoj prilici, dogoditi u skorije vreme.
VILA BOROVA I AGENCIJA MIROS
